02.10.2017

Walter Rodney’in “Avrupa Nasıl Afrika’nın Azgelişmişlik Sürecine Katkı Sağladı” Değerlendirmesi (1)

Walter Rodney, anti-emperyalist Kara Güç hareketini, Siyahi ve Afrika dünyasındaki sosyalist hareketleri etkileyen bir yazar ve eylemciydi. 1980’de Rodney, yerel siyasete aktif katıldığı vatanı olan Guyana’da arabasına yerleştirilen bombayla suikast sonucu öldürüldü. Rodney, muhtemelen “Avrupa Nasıl Afrika’nın Azgelişmişliğinde Katkı Sağladı” kitabının yazarı olarak hatırlanıyor. 1972’de yayımlanan Rodney’in kitabı, Afrika’nın politik ekonomisi ve genel olarak azgelişmişlik üzerine klasik bir eser haline geldi. Rodney, Andre Gunder-Frank, Samir Amin, Malcolm Caldwell, Arghiri Emmanuel gibi modern emperyalizm ve az gelişmişlik üzerine çalışmış benzer kuramcılar ve yazarların yanında yer alıyor. Bu gelenek Öncü Işık Komünizminin gelişimini öngörüyor. Yayımlanmasından bu yana neredeyse 40 yıl geçmesine rağmen, kitap Afrika’nın yoksulluğunu ve Avrupa ve Kuzey Amerika’nın zenginliğini anlamaya çalışan kişilerin başucu kitabı niteliginde ve mutlaka okunmalıdır. Bu kitap, Birinci Dünya ülkelerinin zenginliğinin Üçüncü Dünya ülkelerindeki yoksulluğun bir sonucu olduğunu anlamamıza yardım ediyor. Rodney’in çalışmaları, Öncü Işık Komünist hareketinin politik ekonomi çalışmalarının önemli bir öncelidir.

Büyük ölçekli Avrupa temasından önce Afrika

Emperyalizm sadece ordular, emek ve altın ile ilgili değildir. Emperyalizmin kültürel bir boyutu da var. Dünyanın bir kısmı sistematik olarak bir başkasını baskı altına alırsa, sadece bu toplumların maddi yapısını değil, aynı zamanda kültürlerini de etkiler. Bu, küresel ölçekte bir çeşit usta-köle diyalektik yazısıdır. Bu ilişkinin bir kısmında zalimler, kendilerini mağdurlardan daha farklı görme ihtiyacındalar. İnsanlık dışı eylemlerini haklı çıkarmak için emperyalistler, kötü adam olmadığı yerlerde hikayeler icat etmelidirler. Bunun bir parçası olarak, emperyalistler sık sık Afrika’yı, on beşinci yüzyılda, medeniyetsiz bir ormanda geniş çaplı Avrupa temasından önce tasvir ederler.

Afrikalılar ormanda, ancak vahşi hayvanlara benzeyen, maymunlar gibi tasvir ediliyorlar. Irkçı ve emperyalist anlatıların en uç versiyonu sadece Avrupa kölecilerini temize çıkarmakla kalmayıp, kahraman haline getiriyor. Köleciler, maymunları insanlara ya da en az üçte ikisini insana dönüştürdüklerini iddia ediyorlar. Plantasyonları toplama kamplarına benzetmekten ziyade, büyük mutlu bir aile olduğu söyleniyordu. Efendi, daha kara olan “çocuklarına” nazik davranmış ve babalık yapmıştı. Böylece putperest Güney’in miti yalanlanmış olur. Bazıları sadece siyahilerin tazminatı hak etmediğini iddia ettiler, ancak Siyahlar Amerika Birleşik Devletleri’ne ebedi Afrika gecesinden kurtarıldığı için minnettar olmalıydı. Bu tür anlatı ve benzeri ve daha ince olanları, Afrika’nın büyük ölçekli Avrupa temasından önce umutsuzca geri kalmış olduğu efsanesine dayanıyor. Rodney bu efsaneyi tamamen çürütmektedir.

Rodney, Afrika’nın Avrupa’yla yaygın temastan önce uzun ve zengin bir medeniyet geleneği olduğunu gösteriyor. Afrika’nın gelişimi Avrupa’yla aynı olmasa da Afrika uzun süredir gelişmekte idi:

“On beşinci yüzyıl Afrika’sında, sadece farklı kabilelerin karmakarışıklığı değil, bir düzen vardı ve tarihsel bir hareket vardı. Feodal Etiyopya ve Mısır gibi toplumlar evrimsel gelişim sürecinin en uzak noktasındaydı. Zimbabwe ve Bachwezi devletleri, komünalizmin yükselişe geçtiği devletlerdi, ancak feodal devletlerin ve Batı Sudan’daki gibi feodal olmayan birkaçından daha alt bir seviyedeydi.”

Rodney şöyle belirtiyor:

“Afrika toplumlarının çoğunda, komünalizmin belirgin biçimde farklı yeni bir toplum aşamasına ulaşmadığı söylenebilir.”

Afrika’ya giden ilk Avrupa gezginleri, gördükleri şeyden genellikle etkilendiler. Rodney, Benin’i ziyaret eden ilk Hollanda gezgininden alıntılıyor:

“Kasaba çok güzel görünüyor. İçeri girdiğinizde, döşemeli değil, Amsterdam’daki Warmoes caddesinden yedi veya sekiz kat daha geniş geniş bir caddeye gitmiş gibisiniz… Kralın sarayı, Harlem kasabası kadar alan kaplayan ve duvarlarla çevrili olan bir bina koleksiyonudur. Prensin bakanları için güzel odalar ve sayısız daire var, bunların çoğu Amsterdam’daki değişim kadar büyük. Bunlar Bakır kaplı, zaferlerin tasvir edildiği ve dikkatle temiz tutulduğu ahşap direklerle desteklenmektedirler. Kasaba, kesişen küçük sokakların sonsuzluğundan ayrı, otuz ana caddeden, çok düz ve 120 feet genişlikten oluşuyor. Evler birbirine yakın, iyi düzenlenmiş. Bu insanlar, temizlik açısından Hollanda’dan hiçbir şekilde daha fakir değildirler.”

Açıkçası, Hollanda ile Afrika arasında da büyük farklılıklar vardı. Ancak Afrika’yı büyük ölçekli Avrupa temasından önce barbarca ve uygar olmayan olarak tasvir etmek salt ırkçılıktır. Bu tür ırkçı düşünceler gerçekçi değildir. Onlar, Avrupalılar ve diğer emperyalistlerin Afrika’yı yağmalamasını ve sömürmesini meşrulaştırmak için yüzlerce yıldır kullandıkları, karmaşık gelişen ve çelişkili bir anlatının parçasıdır. Benzer hikayeler Amerika’nın ve Asya’daki imparatorlukların fethini haklı göstermek için de kullanılmıştır. Rodney, Afrika’nın başlangıçtaki yeteneklerini işaret ederken, Batı Avrupa ve Afrika arasındaki farkların az olduğunu söylüyor. Rodney, on beşinci yüzyıldan önce Afrika’nın gelişimini abartmamıştır. Yoksa Rodney, Afrika’yı neredeyse bütün büyük ilerlemelerin merkezi olarak algılayan ve çılgınca tarihi tahrif eden çağdaş Afro-merkezcilerden daha uzak olmazdı. Rodney bir bilim insanıdır, hikaye anlatan ve mit yapıcı değil. O, Marksist geleneğin bir parçasıdır. O, sömürge öncesi Afrika’yı romantikleştirmiyor. Rodney, asla var olmayan “altın çağ” a dönülmesini gerektiğini söyleyen bir ütopyacı değildir. Rodney, Afrika toplumlarının kendi çelişkileri, yapılandırmaları ve iktidar dağılımları olduğunu belirtiyor.

Emperyalist ve Üretici Metafizik

Manifesto’da Karl Marx, ilkel bir komünizmden köleci topluma, feodalizme, kapitalizme, komünizme yürüyüş olarak Batı Avrupa toplumunun ve dünyasının gelişimini anlatıyor. Marx’ın diğer yazılarında geçen başka üretim biçimlerini de “Asya tipi” gibi varsaymasına rağmen, bazıları bu yürüyüşün bu kalkınma modelinin kaçınılmaz ve evrensel olduğunu savunmuşlardır. Genellikle bu iddialar, özellikle Avrupa dışındaki gelişimin özelliklerine ilişkin somut bir araştırma yapılmaksızın yapılır. Böyle bir bakış açısı, emperyalizmden özür dileyen veya hatta açıkça onla beraber hizalanan sözde Marksistler için genellikle faydalıdır. Ne yazık ki, bu iddialar Marksist geleneğin belli yönleri, özellikle tarihin itici gücü olarak üretici güçlerin gelişimi teorisini aşırı vurgulayan eserlere, gerici görüşlere biraz destek sunuyor. Maoistler, bu geleneğin bazı yönlerini, revizyonist bir teori olan Üretici Güçlerin Gelişimi Teorisini eleştirirler. Birinci Dünyacılar, şovenler ve ırkçılar, emperyalizmin, kendine rağmen, dünyanın geri kalanı için iyi olduğunu söylüyor; çünkü teknoloji getiriyor, modernleştiriyor, ilkel ve feodal köleciliğin gelişimini süpürüyor. Böylece Marx’ı köle hikayesinin yankılanması için çağırıyorlar. Bu revizyonist düşünce treni, değişen derecelerde, Kautsky, Troçki, Kruşçev, Liu Shaoqi ve Deng Xiaoping ve birtakım revizyonistlerin ortak yanıdır. Devrimci geleneği sürdüren Marksistlerde de genellikle daha az olmasına rağmen varlığını sürdürür. Dogmatik bir şekilde Avrupa merkezli ve teleolojik bir düzene yapışarak, birisi kolaylıkla bir özürcü ya da emperyalizmin açık savunucusu olur. Bu tür Marksımsı Emperyalizme bazen sosyal emperyalizm denir. Sosyal emperyalizm, özellikle Troçkist olduklarını iddia edenler için yaygındır. Bugünkü Neo-Con’ların Troçkist kökenleri olduğu bir sır değil. Birinci Dünya Edebiyatçıları, bir zamanların Maoistleri bile bu tür görüşleri almışlardır. BICO şöhreti Bill Warren ve “Garip Zamanın Maoistleri” böyle bir görüşe sahiptir. Uzun ölmüş RIM’deki bazıları da böyledir. Argüman böyle bir şeye gidiyor ya da ima ediyor: Emperyalizm olumlu çünkü kapitalizmi getiriyor ve böylece sosyalizm imkânını arıyor. Emperyalizm bu teleolojiye göre tarihin ilerletici bir failidir. Bu görüş, sosyalizm için sadece tek yol olduğunu, Avrupa tarzı kapitalizm kanalıyla Avrupa yolunun olduğunu söylüyor. Bu tür Birinci Dünyacı Revizyonizm bilimsel değildir. Birinci Dünya ülkeleri, Doğu Almanya’daki halk demokrasisinin Kızıl Ordu tarafından bir devrim olarak dayatılmasını saymazsanız Avrupa yada herhangi bir yerde “ileri” bir proletaryaya sahip olmadılar ve bir sosyalist devrimi bile yaşamadılar. Birinci Dünya gelişmiş olarak kabul edilmemeli, parazitik ve gelişim bozukluğu olarak kavranmalıdır. Gerçekten proleter devrim ancak Lenin’in dünya sisteminin “zayıf halkaları” dediği yerde meydana gelmiştir. Lenin’in, dünya devrimi fırtınasının doğuya doğru ilerlediğini söylediğinde bunun anlamı buydu. Lenin’le aynı fikirde olan Mao, Doğu Rüzgarının Batı Rüzgarının üzerinde hakimiyeti olduğunu söyledi. Lin Biao da dünya devriminin bütün sebebinin Afrika, Asya ve Latin Amerika halklarına dayandığını söyledi. Rodney, gelişmekte olan bu Üçüncü Dünyacı düşüncenin bir parçasıdır; doğrudan Afrika’nın, Birinci Dünyacılığın ve sosyal emperyalizmin temelini oluşturan Avrupa merkezli teleolojiye düzgün şekilde sığmadığına dikkat çekmektedir:

“Hem Marksist hem de Marksist olmayan her iki kişi de (farklı motivasyonlarıyla), Avrupa’da var olmuş üretim tarzlarının Afrika’da olmadığına dikkat çekti. Afrika’da, komünal evreden sonra iç evrimden doğan hiçbir kölelik dönemi yoktu. Ayrıca, Avrupa feodalizminin bir kopyası olan bir üretim biçimi de yoktu… Bu çalışmanın temelini oluşturacak olan varsayım, 1500 yıllarından önce bulunan Afrika toplumlarının çoğunun, aile topluluklarında tarım uygulaması (artı balıkçılık ve hayvancılık) ile bazı bölgedeki topluluklarda feodalizmle kıyaslanabilir şekilde devletlerin ve toplulukların olduğudur.”

Bu, gerçek gelişme eğilimlerinin ve kalıplarının sosyal gelişmeden azade olduğunu söylemek değildir. Ve toplumsal gelişme için bazı koşulların var olduğunu varsayıyor. Kişi basitçe komünizme, hatta sosyalizme atlayamaz. Rodney’in Afrika gelişimine ilişkin araştırması, gerçek dünyanın karmaşıklığını genellikle kaba bir şekilde basitleştirmeden kaçtığını gösteriyor. Yine de Rodney, idealizm ya da anarşist ütopyacılık ya da epistemolojik şüphecilikle suçlanamaz. Bu açıdan, Rodney en iyi anlarında Mao ile çok şey paylaşıyor. Mao da devrimin ve gelişmenin aşamalı olarak gerçekleştiğini reddeden idealist konumu benimsemedi. Bununla birlikte Mao, gelişimin her zaman böyle düz bir ceketin içine girmediğini de anlamıştır. Mao, Üçüncü Dünya’da sosyalizmin kurulmasının, Marx’ın aslında Avrupa için öngördüğü plana uymayan bir yol izlemesi anlamına geldiğini kabul etti. Mao, Lenin’in emperyalizmin dünyadaki gerçek bir oyun değiştiricisi olduğunu kavradı. Mao, Lenin’in emperyalizm ile ilgili söylemleriyle dünyadaki gerçek bir ezber bozan olduğunu kavradı. Emperyalistler sosyo-ekonomik bir yapılandırmayı dayattığı Çin’de Maoistler vurgulamak istedikleri yöne göre, “sömürgecilik” ya da “yarı-sömürgecilik”, “yarı feodalizm”, “komprador kapitalizm” ve “bürokratik kapitalizm” gibi çeşitli şekillerde tanımlamalarda bulundular. Bunlar, Maoistlerin Üçüncü Dünya’daki “küresel kırsal kesim” üzerinde dayatılmış olan az gelişmişliği tanımlamak için kullandıkları şartlardır. Mao, emperyalizmin sömürülen ülkelerin üretim biçimini, politik gelişmesini ve kültürel yaşamını kötüleştirdiğini gördü. Emperyalistler çoğunlukla yerli nüfusun en geri bölümleriyle, komprador kapitalistler ve feodalistlerle ittifaka girerler. Bazı durumlarda sömürgecilik, Latin Amerika’nın bazı bölgelerinde olduğu gibi, kapitalizm yanında feodal kurumları ithal eder ve empoze eder. Böylece emperyalizm fakir bir ülkeyi geliştirmiyor, az gelişmiş olarak bırakıyor. Emperyalizm tamamen gericidir. Lenin’in emperyalizmi, kapitalizmin en üst ve en son aşaması olarak tanımlamasının nedeni de budur. Bu yüzden Lenin emperyalizmi ölmek ve çökmek üzere olan sistem olarak tanımlamıştır. Mao’nun cevabı, sosyalizme giden başka bir yol bulmaktı. Mao, emperyalizmin ve feodalizmin iki dağına karşı, Yeni Demokrasi ve ulusal kurtuluş için halk savaşında proleter, komünistlerin liderliğindeki bütün halk sınıflarını bir araya getirdi. Bu, sosyalist devrimin temelini attı. Mao’nun Yeni Demokrasi teorisi geleneksel Avrupa merkezli teoriden farklı bir gelişme yelpazesi önermektedir. Bu, Mao’nun en büyük teorik başarılarından biriydi. Mao’nun çalışmalarının bu yönünü evrenselleştiren Chen Boda ve Lin Biao idi. Mao’nun yolu sadece Çin için sosyalizm değildi, Mao’nun katkıları Çin’in ötesine geçti.

Mao, bazen genel olarak metafizik ve teleolojik modele meydan okudu. En iyi anlarında Çin’deki Maocular, toplumsal evrim veya toplumsal devrim için ilerleme konusunda kaçınılmaz olan hiçbir şey olmadığını anlamışlardır. Devrimci gelenekte ortak iddia, proletaryanın zaferi kaçınılmazdır ve mutlak bir tarih kanunu metafizik ve teleolojik aşırılıktır. Stalin bir zamanlar proletaryanın komünist liderlik olmadan bile tekneyi sonunda komünizmin kıyısına yanaştıracağını söyledi. Bu tür bir açıklama, çok telolojik ve metafizik bir ilerleme ve devrim anlayışının bir ifadesidir. Mao tüm sosyal kalkınmanın geçiş dönemi olduğunu, ancak farklı bir şekilde olduğunu kabul etti. Mao sosyalizmi statik bir mesele olarak görmedi. Mao durgun gölden daha kötü bir şey olmadığını söyledi. Mao sosyalizmi komünizme karşı sakin bir şekilde ilerlediğini de görmedi. Mao, sosyalizmin ancak şiddetli kopmalar, ölümcül çatışmalar ve karşıt çelişkilerle dolu bir geçiş toplumu olarak anlaşılabileceğini anladı. Mao, “Sınıf mücadelesini asla unutma!” diyerek Kültür Devrimi sırasında uyarıda bulundu. İktidardaki eşitsizlikler ve kalan gerici kültür nedeniyle, sosyalizmin geçiş doğası nedeniyle, Komünist Parti ve devlet içinde yeni bir burjuvazi ortaya çıkıyor. Bu yeni sınıf kapitalizmi yeniden kurmayı amaçlıyor. Dolayısıyla, sınıf mücadelesi hâlâ sosyalizm altındadır. Karşı devrim her zaman bir tehlike. Sosyalizm kaçınılmaz olarak komünizme dönüşmez. Aksine, sosyalizm kapitalizme geri dönebilir. Zafer konusunda kaçınılmaz olan hiçbir şey yoktur. Proletarya, zamanın sonuna kadar Stalin’in teknesi etrafında tur atabilir. Bilim liderliğinin anahtar olmasının nedenlerinden biri de budur. Maoistlerin mücadelenin subjektif yönünü vurgulamasının nedeni budur. İşte bu yüzden Lin Biao, 1959 yılındaki Dört İlk Kampanyası’nın bir parçası olarak “Siyasetin Komutasında!” sloganını yükseltti. Daha sonra bu slogan “Mao Zedung Düşüncesinin Komutasında!” ya dönüştü.

Bilim öğrenir. Sosyalizm her yerde kaybolmuş olmasına rağmen, bu tecrübenin bilgisi, Öncü Işık Komünizmi olan devrimci bilimin en üst safhası olarak varlığını sürdürebilir. Sovyetler Birliği, Çin ve diğer ilerici deneylerde kaybetmiş olsak da, Öncü Işık Komünizmi son yüzyılın devrimci deneyiminin derslerini korumuştur. Bir sonraki gücümüze kavuştuğumuzda, proletarya komünizme doğru ilerleyecektir. Revizyonizmle, özellikle Birinci Dünya Ezgileri ile mücadele etmenin bu kadar önemli bir sebebi budur. Son iki devrimci dalga yenildi. Bolşevik devrimi İkinci Dünya Savaşı’ndan sonra yenildi ve 1970’lerde Çin’deki Maoist devrim yenildi. 1917’den önceki Lenin’e benziyoruz. Sosyalist devletler yok. Bir sonraki dalgalanma, bir sonraki devrim dalgası öncesinde duruyoruz. Öncü Işık’ın atılımına devam etmeliyiz. Bunun bir kısmı halkı gerçek Marksizmle eğitmektir. Rodney’in eserleri günümüz standartlarına göre çok ileri düzeydedir. Bu mücadelenin bir parçası olarak tekrar popülerleştirilmeleri gerekiyor. Bu, “Öncü Işık Komünizmini emreden” bir parçasıdır!

Kaynaklar:

Rodney, Walter. How Europe Underdeveloped Africa. Washington, D.C.: Harvard University Press, 1981.